Ang lambat at ang relos

Wakasin natin ngayon ang ating pagmumuni sa agham sa tulong ng dalawang talinhagang galing kay Padre Ferriols na siya namang naglalarawan ng kaugnayan ng agham at meron.

Ang lambat.
Naalala pa ninyo kung paanong naging talinhaga na ng sistema ang lambat? Dahil nga sistema din ang agham, nababagay din dito ang nasabing talinhaga. Balikan ang sinabi sa teksto: pagmasdan kapag pinatong mo ang lambat sa lupa. Maari mong masabing tinatakpan ng lambat ang buong lupa. Bagaman totoo ito, maari ding sabihing hindi rin natatakpan ng buo ang lupa dahil nga butas-butas ang lambat. At ngayon naman ililipat ko ang lambat sa dagat. Kapag nagtapon ng lambat ang mangingisda, sapat ang mga butas ng lambat para sa dalawang dahilan: Una, para mahuli ang isda, at pangalawa, upang lumusot ang tubig at hindi dumagdag sa bigat ng nahuli. Katwang sabihin ngunit totoo: walang intensyon ang mangingisda na hulihin ang dagat. Ang butas ng lambat ay parang kilos-abstrakstyo at ang dagat naman ay ang meron. May kinukuha at iniiwan ang abstraksyo. Maari mo rin ituloy ang paghahambing ng gawain ng mangingisda sa gawain ng siyentista sa laboratoryo. Ang mangingisda, kapag nakahuli ng ibang laman-dagat na hindi niya balak hulihin, ibabalik niya ito sa dagat. Ang siyentistang pinapakitaan ng kung anu-ano ng meron sa loob ng laboratoryo ay titingin lamang sa kung ano ang may kinalaman sa kanyang hinahanap.

Ang relos
Ginamit na natin ang relos bilang talinhaga ng daigdig ayon kay Newton. Si Einstein ay may ibang gamit sa talinhagang ito. Sabi niya, isipin mo ang isang nakasarang relos. Hindi mo nakikita ang mga makina sa loob nito at wala kang paraang tuwirang malaman kung paano gumagalaw ang mga makina nito (May maniniwala ba kung sasabihin nating may maliit na tao sa loob na siya namang nag-iikot ng mga kamay ng relos?). Kung gusto mong malaman, kailangan mong distronkahin, wasakin ang relos. Kumuha ka ng maso at hambalusin mo hanggang lumabas ang mga nilalaman nito.
Pambihira ba ang paghahambing? Hindi naman. Isipin mo ang nangyayari sa loob ng mga cyclotron: mga makinang nagpapatakbo ng mga electron at iba pang atomiko at sub-atomikong mga butil. Mula sa pagbabanggan ng mga butil na ito, hinahanap ng mga siyentista ang mga lalabas na boson, quark, atbp. Isipin mo ang pagsasanay ng mga nag-aaral ng medisina. Kailangan nilang maghiwa ng mga bangkay upang pag-aralan ang mga laman-loob ng tao. Iba ang bangkay sa taong buhay ngunit matinong hula ng medisina ang pagtitiwala na matututo ang manggagamot na gumamot sa buhay na katawan kung pinag-aralan niya ang mga bangkay.

Matagal nang napalitan ang mga sistema ni Ptolemaios at Kopernik ng mga mas mahuhusay na sistema. Nasabi na ba ng teorya ng dambuhalang bang ang lahat? Pati iyan ay maaaring mapalitan sa hinaharap ng ibang sistemang mas uubra. Hindi nararating ng agham ang replika ng meron. Palaging may pagitang hindi natatawid, gaano man kaliit nito.

At sa huli
May mga tanong na bahagi ng agham at may mga tanong na nasa labas ng agham.
Ang tanong ng "totoo ba?" ay labas sa hangganan ng agham. Kaya nasa labas ng agham ang tanong kung meron bang Diyos. At kung may siyentistang magsasabi na habang namumulat siya sa mga ipinapakita sa kanya ng agham ay lalo siyang napapaniwala na merong Diyos, sinasabi niya na ito hindi bilang siyentista, ngunit bilang isang taong namimilosopiya at naghahanap ng kahulugan. At kung sa bagay, ganoon din ang katayuan ng siyentistang magsasabing malinaw sa kanya na walang Diyos dahil sa agham.
Gayundin, nasa labas din ng agham ang mga tanong ukol sa etika at moralidad. Hindi lahat ng umuubra ay nararapat. Ang bawat teknolohiya ay may pakinabang at panganib kung kaya't kailangan pa rin ng maingat na pagsusuri. Isipin halimbawa ang mga hacker sa mga sistema ng kompyuter. Hindi porket uubrang makuha mo ang pera ng iba, isa na itong nararapat na gawain. At sa panahon ngayon ng pandemiya, hindi ba tayo dapat magsisi na ang perang ginugol sa pag-imbento ng mas mahuhusay na armas ay ginamit na lang sana sa pagpundar ng mas malusog at makatarungang lipunan?

Sa paskil na ito, hindi ako magwawakas sa mga gabay na katanungan upang maaaring kumuha ng kahit anong direksyon ang inyong susunod na talaarawan. Kaya mag-email na kayo sa akin. Maglalaan na tayo ng pagkakataon sa kahit anong paksa o tanong tungkol sa agham at pagpapakatao atbp.

Bukas: Sinauna Bilang Potensyal
Sa makalawa: Huling sanaysay, at pagbubuod at paglalagom ng kurso.